Բանաստեղծ, ասել է թե` լավ մարդ (Համո ՍԱՀՅԱՆ)

Հարություն

ՀՈՎՆԱԹԱՆ

Մենք մեր մեջ ու մեր կողքին տեսանք մի մարդու, որին կարող էինք հարցնել` ինչպե՞ս եք, ասել նաև` գնանք մի խաղաղ տեղ, քաղաքից դուրս: Գալու էր, որովհետև խաղաղասեր մարդ էր, աղմուկ-աղաղակից հեռու: Աշխարհ եկավ և աշխարհով անցավ կարծես աննկատ, կարծես անշուք, անցավ իր կոչման գիտակցությամբ, աչքը` կուշտ, ականջը` պահած ձայնի: Գանձեր չդիզեց երկրի վրա, իր իսկ բառերով ասած, մի կարգին տուն և մի կարգին քուն էլ չունեցավ: Բան չուզեց ու բան չտարավ, սակայն տվեց` այն էլ ձրի, աստվածային իր էությունը` Համո Սահյան անվամբ: Լուռ մնաց, Թումանյանի ասած, վատը լավ տեսավ, շատ դառը բաներ կուլ տվեց, տառապանքի սրբությամբ զորացավ և այդ կերպ ու այդպիսով ջանաց սերունդներին հանձնել մտքի ու մտածողության, բանի ու բանականության, հոգու և սրտի մաքրամաքուրը` որպես հավիտենական ժառանգություն: Այս ժառանգությունն էլ որ կա, նրան սերնդեսերունդ փոխանցել-հանձնել էին իր նախնիք, հավատի հսկաներ Մաշտոցը, Խորենացին, Նարեկացին, Սայաթ-Նովան, Աբովյանը, Կոմիտասը, Ջիվանին, Թումանյանը, Տերյանը: Ձորերի մեջ էլ նա մեր քերթության գագաթների հետ էր: Գրեց էլ. «Լեռան գագաթին օրն ուշ է մթնում»: Չէր հորինում, լուրերով չէր առաջնորդվում. մինչև չիջներ ձորի հատակը, ձորից չէր խոսի և մինչև չբարձրանար լեռան գագաթը, լեռան գագաթից չէր խոսի: Տեսնելով, լսելով, շոշափելով էր նրա հաճույքի վսեմը: Երկրի վրա պինդ կանգնած էր, որովհետև ազգին ու մարդկությանը ծառայելիս աչքն ու ականջը դեպի մեծերն էին, դեպի երկնավորները:
Ինչպես ամեն մարդու կյանք, այնպես էլ Համո Սահյանինը, ճանապարհ էր, որ անցավ անխաթար բնությամբ, առանց շեղումների, առանց աջ ու ձախ նայելու, անցավ ուղիղ` սրբությամբ կատարելով այն գործ-առաքելությունը, որի համար հայտնվել էր այստեղ` Հայաստան աշխարհում: Թեև շարունակ մնում էր իր երկրում, իր ժողովրդի մեջ, իր տանը, բայց շարունակ կարոտում էր. «Մեր տան պատից մի քար լիներ` նստեի վրան»: Ինչպես, ասենք, վիրավոր եղնիկը վազում է դեպի ջուրը, այդպես նա կապված էր իր ակունք-արմատին: Տեսնող աչք ու լսող ականջ ունեցողի համար դժվար չէ նկատելը, որ Համո Սահյան զավակի շուրթերով խոսողը և նրան խոսեցնողը հայ ժողովուրդն է, ժողովուրդ աշխարհասփյուռը:
Լքված տունը, անշուշտ, միշտ էլ բաց վերք է եղել հայ ժողովրդի համար: Այդ վերքը բաց է այսօր էլ: Այնպես որ, սոսկ կարոտի արտահայտություն չէ, բանաստեղծը զգում է ազգի սրտի բաբախը, ձայնը լսում է և արձագանքում.
Մեր տան պատից մի քար
լիներ նստեի վրան
ՈՒ պատմեի անտուն
կյանքիս հեքիաթը նրան:
Այս տողերի հեղինակն ասես կանգնած լինի կյանքի ու մահվան, լույսի ու խավարի, օրհնության ու անեծքի, փրկության ու կորստյան խաչմերուկներում: Մի կողմում աշխարհականն է` մահաբեր գայթակղություններով, մյուսում կյանք-աստվածայինն է` կենդանությամբ լի: Բանաստեղծը պարզ տեսնում է ժամանակավորն ու հավիտենականը: Այս նույն տեղում, միևնույն զգացումով, իրենից առաջ, կանգնել են ազգի ընտրյալները: Ի դեպ, հայ գրականությունը թե որ մեկ բառով բնութագրենք, այդ բառը տունդարձն է լինելու: Վկայակոչեմ. «Ես լսեցի մի անուշ ձայն իմ ծերացած մոր մոտ էր»: Ազգը, խնդրեմ, խոսում է զավակի շուրթերով: Սմբատ Շահազիզի երազը ազգինն է, ազգի սրտից է բխում: «Սիրտըս նման է էն փըլած տներ»: Այս սիրտը Կոմիտասի՞նն է, թե՞ ազգինը: Իհարկե, երկուսինն էլ: Մի են: Ջիվանին հառաչում է. «Ա՛խ, իմ հայրենիքիս ջուրը»: Տիեզերքում աստվածային ճամփորդ դարձած Թումանյան հոգին հայտնում է. «Կանչում է կրկին, կանչում անդադար /Էն չքնաղ երկրի կարոտը անքուն/ ՈՒ թևերն ահա փռած տիրաբար/ Թռչում է հոգիս, թռչում դեպի տուն»: «Անուշ»-ի մեջ էլ է ժողովրդական նույն կանչը. «Անուշ, հե՛յ Անուշ, Անուշ, տուն արի»: Տերյանի հառաչանքը նույնը չէ՞. «Կարծես թե դարձել եմ ես տուն», «Ինձ մեր սարերը տարեք, ինձ տարեք տուն», «Մեր տունը որբ ու ավեր է»: Երեկ չէ՞ր, որ ժողովրդի շուրթին երգ դարձավ Երևանի փողոցներով հանդարտ անցնող Գեղամ Սարյանի բաղձանքը. «Թռչեի մտքով տուն»: Այսպես կարելի է շարունակել անվերջ: Տունը, որ խորհրդանիշն է հայրենիքի, ընդմիշտ կանչելու է: Համո Սահյանն ինքն էլ էր ասում. «Տուն և այդ տանը ապրող երեխա,- ահա թե ինչ է հայրենիքը»: Ինչպե՞ս չգիտակցել, որ այսօրվա լքված ու լքվող տները որբացող հայրենիք են պատկերում: Ահա այս և նման իրողությունները տեսնելիս բանաստեղծը տագնապելու էր. «Հայաստան ասելիս ծնկներս ծալվում են»: Այնուհետև, իր սիրած սարերին նայելով, վեհանալով, հանգամանքներից վեր կանգնելով, քաջալերելու էր ինքն իրեն ու մեզ. «Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են»: Բացվող թևերը, անշուշտ, թռիչքի պատրաստվելու, դեպի վեր բարձրանալու նշան են:
Վերը հիշատակածս մեծերը` լինելով աստվածատուր մարդիկ, Աստծո մարդիկ, իրենց շնորհը ծառայեցնում էին սուրբ նպատակի: Համո Սահյանը, գտնվելով այդ երամի մեջ, տեսնում է մարդու անկատարությունը, մարդու մեջ ի սկզբանե դրված աստվածայինի կորուստը նրան հանգիստ չի տալիս: Մեր թափառումների օրերից մեկում, Հանրապետության վերանվանված հրապարակում, նայելով շուրջը, տեսնելով մրջնի նման շարժվող մարդկանց, խոր ափսոսանք ապրեց. «Տե՜ս, Հարություն, այսքան մարդ և ոչ մի մարդ»: Հետո, ժամանակ անց, հասկացա, որ Սահյանի փնտրածը Աստծո մարդն էր: Եվ հիմա ճշմարտության առաջ մեղանչած չեմ լինի, եթե ասեմ, որ Համո Սահյանի մտածողությունը, հոգևոր դասին պատկանող մեր բոլոր մեծերի նման, աստվածաշնչյան է: Աստվածաշնչյան լինելու առաջին վկայությունը հայոց լեզուն և հայոց բառը զգալ և ճանաչելն է: Բնությունը զգալը նույնպես Աստծուն և աստվածայինը ճանաչելու խորհուրդն ունի: Հենց այնպես չէր ասում. «Մասրենին ես եմ»: Գիտեր և ասում էր. «Քարը հայի բնավորությունն է»: Ոչ թե մտածում, այլ այդպես զգում էր:
Համո Սահյան բանաստեղծն ու հայոց բնությունը, անկասկած, միասնական են, մի են: Բնությունն իր մեջ է, ինքը` բնության: Աստծո խոսք բնությունը նրա համար սրբություն է: Այդ ամենը նա տեսնում է հոգևոր (ինչու չէ, նաև` մարմնական) կապի մեջ, ամենայնը ներդաշն է տեսնում: Ներդաշն է տեսնում երկինքն ու երկիրը, իր տեսածը նյութականացնում էլ է. «Հիմի էս ծառը շատ ավելի երկի՞նք է, թե՞ երկիր»: Ինքն էլ ծառի նման էր. Թումանյանին բնորոշող Չարենցի բառերով ասած, արմատներ ուներ նա հողում:
Դրսի Համո Սահյանը, մարմնավորը, տեսանելին, փակ էր, լռակյաց, մինչդեռ ներսի մարդ բանաստեղծը, աներևույթը, շարունակ կռվի մեջ էր, կռիվ, որ աշխարհի հետ էր: Խոսքը տամ իրեն, որպեսզի ավելի պարզ դառնա ասելիքը. «Մարդ պիտի դադարի անել այն, ինչ արել է մինչև այժմ, և պիտի անի այն, ինչի համար նրան կոչել է տիեզերքը»: Այս խոսքը, որ նա բանավոր ասել է, և ես գրել եմ, մի՞թե չունի մարդու վերստին ծնունդ ստանալու խորհուրդը: Իհարկե ունի: Ինչ ասել կուզե, Սահյանի ուզածը հոգևոր մարդն է, հոգուց ծնված մարդը, հավիտենական կյանքի կոչվածը: Իր կյանքն էլ հոգևոր էր, հոգու կյանք, աշխատանքն էլ հոգու աշխատանք էր: Կարծես մարմին էլ չուներ:
Խուսափում էր խոսելուց, խուսափում էր նաև նրանցից, ովքեր հարցեր տալու և խոսեցնելու էին: Միայն ինքը գիտեր իր լռության խորհուրդը, միայն ինքը գիտեր, որ մինչև խոսքը չգա, չհասունանա, չի խոսելու: Ծառի բողբոջն էլ այդպես է. պահը պիտի գա, որպեսզի բացվի և պտղավորվի: Այնպես որ, Համո Սահյանին խոսեցնողը խոսքն էր, տիեզերքից հնչող խոսքը, պիտի գար, լցվեր, որպեսզի բացվեր ինքը: Հարկավ, նրա լռությունն էլ խորհրդավոր խոսք էր, որ ստեղծում էր հոգևոր մթնոլորտ:
Ահա այս պահին էլ, աշխարհ գալու հարյուր տարին լրանալու պահին, մարմնավոր Համո Սահյան մարդը լուռ է, լռությամբ մեզ լսում, լռությամբ խոսում ու խոսեցնում է: Ինչ էլ լինի, ինչպես էլ լինի, մենք տեսնում ենք փակ մարդու բացվելը: Այդպես եղել է, այդպես լինելու է, քանի որ բերել է ու բերելու է հավիտենական կյանքի խոսքը. «Աստվածս ցորենին ասեմ»: Ցորենն ի՞նչ է, եթե ոչ հաց, հաց, որ Քրիստոսը վերցրեց, կտրեց և աշակերտներին ասաց. «Ա՛յս է մարմինս, առե՛ք, կերե՛ք»: Գալով Համո Սահյանի պարագային, նրա բանաստեղծությունը մեզ համար հաց է, հոգին սնող հաց: Պիտի հավատալ աստվածաշունչ խոսքին. «Եվ բանը մարմին եղավ և ապրեց մեր մեջ»: Ահավասիկ, բանաստեղծի բանաստեղծական, նույնն է թե ասեի` աստվածային, խոսքն էլ մեր մեջ մարմին դառած է: Մենք, ուրեմն, շարունակում ենք հաղորդակցվել թե՛ մարմնավոր, թե՛ հոգևոր Համո Սահյանին: Հաստատ, հիշողության դաշտում չէ նա, մեր սրտի մեջ է, մեր սրտի բաբախին ձուլված: Նրան տեսնելու համար ոչ թե հետ, այլ առաջ պիտի նայել, առաջ պիտի գնալ: Քանի որ մեծ է, առջևում է: Վեր կենանք, ուրեմն, գնանք հանդիպելու և հետը զրուցելու:

Մեկնաբանություններ